Tiếp bài viết hôm qua…thực sự là khi hiểu về hiệu ứng Dunning Kruger, bạn sẽ nhìn thấu nhiều chiêu trò trên mạng và ngạc nhiên tại sao người ta sập bẫy những kẻ thao túng tâm lý dễ dàng thế
Phương pháp 4: Đơn giản hóa các vấn đề phức tạp để tạo sự tự tin sai lầm
Những kẻ thao túng thường khai thác hiệu ứng Dunning-Kruger bằng cách đơn giản hóa các chủ đề phức tạp, khiến đám đông cảm thấy họ hiểu rõ vấn đề chỉ với thông tin tối thiểu. Bằng cách trình bày nội dung ngắn gọn, mang tính cảm xúc cao, họ khuyến khích mọi người tin rằng mình đã nắm bắt vấn đề mà không cần kiến thức chuyên sâu. Điều này tạo ra cảm giác tự tin sai lầm, dẫn đến lan truyền thông tin sai lệch và hành động thiếu cơ sở.
Ở Việt Nam, điều này thể hiện rõ qua trào lưu lan truyền về phương pháp “bỏ đói tế bào ung thư” trên mạng xã hội trong giai đoạn 2023–2024. Nhiều bài đăng trên Facebook và TikTok quảng bá ý tưởng rằng việc nhịn ăn hoặc kiêng hoàn toàn đường và tinh bột có thể “bỏ đói” tế bào ung thư, dựa trên cơ sở khoa học sai lệch rằng tế bào ung thư chỉ sống nhờ glucose. Những bài đăng này, thường kèm theo hình ảnh hoặc video cảm xúc về người bệnh “hồi phục thần kỳ”, đơn giản hóa cơ chế sinh học phức tạp của bệnh ung thư thành một giải pháp dễ hiểu. Người dùng, thiếu kiến thức y khoa chuyên sâu, cảm thấy tự tin rằng mình đã tìm ra “bí quyết” chữa bệnh chỉ qua vài bài viết hoặc video ngắn.
Phương pháp 5: Khai thác thiên kiến xác nhận để củng cố sự tự tin thái quá
Hiệu ứng Dunning-Kruger kết hợp mạnh mẽ với thiên kiến xác nhận, khi mọi người tìm kiếm thông tin củng cố niềm tin hiện có, làm gia tăng sự tự tin vào những ý tưởng sai lầm. Những kẻ thao túng tạo ra nội dung xác nhận định kiến của đám đông, khiến họ cảm thấy “hiểu biết” mà không tiếp cận bằng chứng trái chiều. Điều này tạo ra một vòng lặp nơi sự thiếu hiểu biết và tự tin củng cố lẫn nhau.
Ở Việt Nam, điều này thấy rõ trong phong trào chống vaccine vào năm 2023–2024, đặc biệt ở các khu vực nông thôn. Các nhóm trên mạng xã hội như Facebook lan truyền thông tin rằng vaccine cho bệnh sởi hoặc COVID-19 là “nguy hiểm” hoặc “âm mưu toàn cầu”. Những nhóm này chia sẻ các câu chuyện cá nhân về tác dụng phụ bị cho là do vaccine, bỏ qua bằng chứng khoa học. Chẳng hạn, một bài đăng lan truyền ở Bạc Liêu tuyên bố một đứa trẻ bị bệnh sau khi tiêm vaccine, khiến hàng nghìn người từ chối tiêm chủng cho con. Bài đăng này thiếu bối cảnh y khoa, nhưng lại gây cộng hưởng với các phụ huynh hoài nghi y học hiện đại, củng cố niềm tin rằng họ “biết rõ hơn” bác sĩ. Theo Bộ Y tế, tỷ lệ tiêm vaccine ở một số tỉnh miền Nam giảm 10% trong năm 2023, dẫn đến đợt bùng phát bệnh sởi ảnh hưởng hơn 1.000 trẻ em. Sự tự tin thái quá của đám đông, được tiếp sức bởi thông tin chọn lọc, đã gây ra khủng hoảng y tế công cộng có thể phòng tránh được.
Phương pháp 6: Thúc đẩy sự tham gia qua trò chơi hóa để tăng cảm giác chuyên môn
Những kẻ thao túng thường sử dụng trò chơi hóa—biến hành động thành trải nghiệm giống trò chơi có thưởng—để khai thác hiệu ứng Dunning-Kruger. Bằng cách khuyến khích tham gia các thử thách, câu đố hoặc xu hướng lan truyền, họ khiến đám đông cảm thấy hiểu biết và thành công, dù kiến thức của họ chỉ ở mức hời hợt. Điều này làm tăng sự tự tin thái quá và thúc đẩy hành vi tập thể, thường vì lợi ích thương mại hoặc tư tưởng.
Ở Việt Nam, điều này thể hiện rõ trong các vụ lừa đảo “thực hiện nhiệm vụ” (task scam) lan truyền trên mạng xã hội như Telegram, Zalo và TikTok trong giai đoạn 2023–2024. Những kẻ lừa đảo tạo ra các “thử thách kiếm tiền online” với cơ chế trò chơi hóa, yêu cầu người dùng hoàn thành các nhiệm vụ đơn giản như nhấn “thích” bài viết, chia sẻ nội dung, hoặc đặt hàng ảo trên sàn thương mại điện tử để nhận thưởng. Các nền tảng này sử dụng hệ thống điểm số, huy hiệu, hoặc “mức độ thăng cấp” (ví dụ: từ “người mới” lên “chuyên gia kiếm tiền”) để khiến người tham gia cảm thấy mình đang tiến bộ và thành thạo. Ví dụ, một nhóm Zalo ở TP.HCM với hơn 60.000 thành viên tổ chức “thử thách nhiệm vụ hàng ngày”, hứa hẹn phần thưởng tiền mặt hoặc quà tặng khi hoàn thành các mốc như “10 nhiệm vụ/ngày”. Người tham gia, thường thiếu kiến thức về mô hình kinh doanh số, tin rằng mình đã nắm vững “cách kiếm tiền online” nhờ giao diện giống trò chơi và các phần thưởng ảo. Tuy nhiên, để “mở khóa” nhiệm vụ cấp cao, họ phải nạp tiền, dẫn đến tổn thất lớn. Theo báo cáo năm 2024 của Cục An ninh mạng và Phòng chống tội phạm công nghệ cao (Bộ Công an), các vụ lừa đảo này gây thiệt hại hàng nghìn tỷ đồng, với hơn 50.000 nạn nhân trên cả nước. Sự tự tin thái quá của đám đông vào “chuyên môn kiếm tiền” được củng cố qua trò chơi hóa, khiến họ bỏ qua các dấu hiệu lừa đảo và tham gia mù quáng, gây tổn thất tài chính nghiêm trọng.
Phương pháp 7: Tạo cảm giác độc quyền để thúc đẩy sự tham gia tự tin
Trong marketing, hiệu ứng Dunning-Kruger được khai thác bằng cách tạo cảm giác rằng khách hàng thuộc nhóm “đặc biệt” hoặc “ưu tiên”, khiến họ tin mình có kiến thức hoặc quyền tiếp cận độc quyền. Điều này nuôi dưỡng sự tự tin thái quá vào khả năng phán đoán, dù kiến thức thực tế rất hạn chế. Các chiến dịch dùng ngôn ngữ như “chỉ dành cho bạn” hoặc “ưu đãi giới hạn” để khiến khách hàng cảm thấy “hiểu biết hơn” người khác, thúc đẩy mua hàng mà không cân nhắc kỹ.
Năm 2024, thương hiệu mỹ phẩm D. triển khai chiến dịch “Câu lạc bộ sắc đẹp VIP” trên Instagram và Zalo, phân phối sản phẩm chăm sóc da cao cấp chỉ dành cho các spa tại Hà Nội. Chiến dịch nhấn mạnh rằng chỉ những “chuyên gia làm đẹp sành điệu” mới được tiếp cận “công thức độc quyền từ Hàn Quốc”, với giá bộ sản phẩm từ 5 triệu đồng. Khách hàng, chủ yếu là chủ spa và người tiêu dùng cao cấp thiếu kiến thức sâu về thành phần mỹ phẩm, cảm thấy tự tin rằng mình đã chọn đúng “sản phẩm VIP” nhờ cảm giác đặc biệt. Chiến dịch này giúp thương hiệu tăng 25% doanh số trong quý II/2024, dù nhiều khách hàng thừa nhận họ dựa vào “cảm giác độc quyền” hơn là nghiên cứu chuyên sâu. Sự tự tin thái quá vào “kiến thức làm đẹp” đã thúc đẩy hành vi mua sắm dựa trên cảm giác độc quyền.
Phương pháp 8: Tận dụng hiệu ứng lan truyền xã hội (Social Proof) để củng cố niềm tin tiêu dùng
Hiệu ứng Dunning-Kruger được khuếch đại trong marketing qua hiệu ứng lan truyền xã hội, khiến khách hàng tin rằng sản phẩm đáng tin vì “mọi người đều dùng”. Bằng cách sử dụng đánh giá, bình luận hoặc nội dung do người dùng tạo ra (UGC), các thương hiệu khiến những người thiếu kiến thức cảm thấy tự tin rằng mình đưa ra lựa chọn đúng, dù chỉ dựa vào xu hướng đám đông. Điều này đặc biệt hiệu quả trên mạng xã hội, nơi lượt thích, chia sẻ và nhận xét tạo cảm giác phổ biến.
Trong năm 2023–2024, chiến dịch “#ChiCanEmOBen” của thương hiệu C. hợp tác với ca sĩ O. trên TikTok và Facebook đã lan tỏa mạnh mẽ, quảng bá viên uống collagen trẻ hóa da qua hàng nghìn video UGC. Các bài đăng có hơn 10.000 lượt tương tác và bình luận tích cực, chia sẻ câu chuyện “da đẹp hơn sau 1 tháng”, tạo ấn tượng rằng sản phẩm được đông đảo phụ nữ tin dùng. Người tiêu dùng, chủ yếu là phụ nữ 25–40 tuổi thiếu kiến thức về dinh dưỡng hoặc hóa học, tin rằng mình đã “nghiên cứu kỹ” qua video và bình luận, tự tin mua sản phẩm với giá 1–2 triệu đồng/hộp. Chiến dịch giúp C. tăng 40% doanh số trên TikTok Shop, với hơn 50.000 đơn hàng từ UGC. Hiệu ứng lan truyền xã hội khiến họ tự tin vào quyết định tiêu dùng, dù dựa trên thông tin bề mặt.
Phương pháp 9: Khai thác sự tò mò và sợ hãi bị bỏ lỡ (FOMO) để thúc đẩy mua hàng nhanh chóng
Các chiến dịch marketing tận dụng hiệu ứng Dunning-Kruger bằng cách kích thích sự tò mò và nỗi sợ bị bỏ lỡ (FOMO), khiến khách hàng hành động nhanh chóng mà không kiểm chứng thông tin kỹ lưỡng. Bằng cách trình bày sản phẩm như “cơ hội thay đổi cuộc đời” hoặc “xu hướng đột phá”, các thương hiệu khuyến khích những người thiếu hiểu biết tin rằng mình đã nắm bắt điều quan trọng, dẫn đến quyết định mua hàng dựa trên sự tự tin sai lầm.
Năm 2024, L. tung chiến dịch “Nhà thông minh tương lai” trên các sàn thương mại điện tử, quảng bá máy lọc không khí P. tích hợp AI với giá 15–30 triệu đồng. Các bài đăng sử dụng tiêu đề như “Đừng bỏ lỡ công nghệ AI dẫn đầu thế giới – chỉ 500 suất ưu đãi cuối cùng!” và video giới thiệu tính năng “tự động điều chỉnh không khí” một cách đơn giản, kích thích FOMO qua đếm ngược thời gian. Khách hàng, chủ yếu là gia đình trung lưu thiếu kiến thức về công nghệ AI, tự tin rằng mình đang đầu tư vào “tương lai sạch không khí”, dẫn đến hàng chục nghìn đơn hàng trong tháng 9.9 sale. Chiến dịch góp phần tăng 37,66% doanh số thiết bị gia dụng trên L., đạt hàng nghìn tỷ đồng GMV. FOMO và sự tò mò khiến họ mua sắm mà không tìm hiểu sâu về tính năng hoặc so sánh sản phẩm, dựa trên sự tự tin sai lầm vào hiểu biết công nghệ.
Nói nốt về hiệu ứng Dunning-Kruger và cách truyền thông tiếp thị sử dụng nó ra sao. Bạn có biết mình từng bị “thao túng” không?
Phương pháp 11: Sử dụng cá nhân hóa giả tạo để tạo ảo tưởng kiểm soát
Hiệu ứng Dunning-Kruger được khuếch đại qua việc cá nhân hóa giả tạo, khiến khách hàng tin rằng sản phẩm được thiết kế riêng cho họ, nuôi dưỡng sự tự tin thái quá vào khả năng “hiểu” nhu cầu cá nhân dù kiến thức thực tế hạn chế. Các chiến dịch sử dụng công cụ như quiz, công cụ tùy chỉnh hoặc dữ liệu cá nhân hóa để làm khách hàng cảm thấy họ đang kiểm soát quá trình, thúc đẩy lòng trung thành và mua hàng lặp lại.
Trong năm 2024, thương hiệu M. ra mắt chiến dịch “BBHTN” áp dụng mô hình AIDA (Attention-Interest-Desire-Action), với công cụ quiz trực tuyến trên website và app để khách hàng “tùy chỉnh kế hoạch dinh dưỡng cá nhân” dựa trên độ tuổi và hoạt động hàng ngày. Chiến dịch nhấn mạnh rằng mỗi người dùng nhận “kế hoạch riêng biệt” để tăng sức bền, khai thác insight phụ huynh lo lắng về con cái. Phụ huynh, thiếu kiến thức dinh dưỡng chuyên sâu nhưng cảm thấy tự tin rằng mình đã “tối ưu hóa” cho con qua quiz đơn giản, dẫn đến tăng 25% doanh số sản phẩm dinh dưỡng và hơn 100.000 lượt sử dụng công cụ. Cá nhân hóa giả tạo tạo ảo tưởng kiểm soát, khiến họ tự tin vào quyết định của họ.
Phương pháp 11: Sử dụng hình ảnh và ngôn ngữ tối giản để tạo ảo giác hiểu biết
Các chiến dịch marketing khai thác hiệu ứng Dunning-Kruger bằng cách sử dụng hình ảnh và ngôn ngữ tối giản, khiến khách hàng tin rằng họ đã nắm bắt được bản chất của sản phẩm hoặc dịch vụ chỉ qua thông tin đơn giản. Bằng cách trình bày các khái niệm phức tạp (như công nghệ hoặc khoa học) dưới dạng hình ảnh dễ hiểu hoặc câu slogan ngắn, các thương hiệu khiến những người thiếu kiến thức chuyên môn cảm thấy tự tin rằng mình đã “hiểu rõ”, dẫn đến quyết định mua hàng dựa trên sự tự tin sai lầm.
Năm 2023, thương hiệu T. ra mắt chiến dịch “Mua sắm thông minh, dẫn đầu xu thế” trên các nền tảng thương mại điện tử, quảng bá tính năng “gợi ý sản phẩm bằng AI” của ứng dụng T. Các quảng cáo sử dụng hình ảnh đơn giản (như biểu đồ AI đầy màu sắc) và slogan “Mua đúng thứ bạn cần chỉ trong 1 giây!” để giải thích công nghệ gợi ý sản phẩm. Người dùng, chủ yếu là giới trẻ thiếu hiểu biết về thuật toán AI, cảm thấy tự tin rằng mình đang sử dụng “công nghệ tiên tiến” chỉ qua hình ảnh và thông điệp đơn giản. Theo báo cáo từ Brands Vietnam (quý IV/2023), chiến dịch giúp T. tăng 15% lượng người dùng hoạt động hàng tháng trên ứng dụng, với hơn 500.000 lượt tải mới. Sự tối giản trong hình ảnh và ngôn ngữ đã tạo ảo giác hiểu biết, thúc đẩy hành vi mua sắm mà không cần tìm hiểu sâu về công nghệ.
Phương pháp 12: Khuyến khích tương tác qua thử thách xã hội để củng cố vai trò “chuyên gia”
Hiệu ứng Dunning-Kruger được khai thác trong marketing thông qua việc khuyến khích khách hàng tham gia các thử thách xã hội (social challenges) trên mạng xã hội, khiến họ cảm thấy mình là “chuyên gia” trong lĩnh vực liên quan đến sản phẩm. Bằng cách tạo các thử thách yêu cầu chia sẻ hoặc sáng tạo nội dung, các thương hiệu khiến khách hàng thiếu kiến thức chuyên sâu tin rằng họ đã nắm vững giá trị sản phẩm, dẫn đến sự tự tin thái quá và lan tỏa thương hiệu một cách tự nhiên.
Năm 2024, thương hiệu S. triển khai chiến dịch “#SStyleChallange” trên TikTok và Instagram, mời người dùng tạo video phong cách thời trang với các sản phẩm mua từ S. và chia sẻ với hashtag. Thử thách khuyến khích người tham gia tự phong mình là “nhà tạo mẫu” bằng cách phối đồ và đăng bài, với phần thưởng là voucher hoặc cơ hội xuất hiện trong quảng cáo chính thức của S. Người dùng trẻ, thiếu kiến thức chuyên môn về thời trang nhưng cảm thấy tự tin rằng mình là “chuyên gia phong cách” nhờ tham gia thử thách, dẫn đến hơn 1 triệu video được tạo và tăng 35% doanh số thời trang trên S. trong quý III/2024. Sự tự tin sai lầm vào “khả năng thời trang” từ thử thách xã hội đã thúc đẩy hành vi mua sắm và lan tỏa thương hiệu.
----------------
Nguồn: Nguyễn Thanh Sơn - Chuyên gia truyền thông
https://www.facebook.com/share/p/178nt9VJLx/
