Mấy hôm trước thấy có mấy bạn đồng nghiệp nhắc đến hiệu ứng Dunning-Kruger, nhưng có lẽ ít người biết nguồn gốc thú vị dẫn đến việc khám phá ra hiệu ứng này.
Hiệu ứng Dunning-Kruger là một hiện tượng tâm lý trong đó những người có kiến thức hoặc kỹ năng hạn chế thường đánh giá quá cao năng lực của mình. Hiện tượng này được đặt tên theo hai nhà tâm lý học David Dunning và Justin Kruger, những người công bố nghiên cứu về thiên kiến nhận thức vào năm 1999. Nghiên cứu của họ chỉ ra rằng sự thiếu hiểu biết không chỉ là việc thiếu kiến thức, mà còn có thể dẫn đến sự tự tin sai lầm, khiến người ta tin rằng mình giỏi hơn thực tế.
Nhưng nguồn cảm hướng để Dunning và Kruger bắt đầu tiến hành nghiên cứu là trường hợp của McArthur Wheeler vào mùa xuân năm 1995 tại Pittsburgh, Pennsylvania. Wheeler đã cướp hai ngân hàng với niềm tin kỳ lạ rằng việc bôi nước chanh lên mặt sẽ khiến anh ta vô hình trước camera an ninh. Anh ta lý giải điều này dựa trên việc nước chanh có thể được sử dụng làm mực vô hình, chỉ hiện ra khi gặp nhiệt, và nhầm lẫn rằng nguyên lý này cũng áp dụng cho các đoạn phim giám sát.
Khi cảnh sát xem lại băng ghi hình, họ dễ dàng nhận diện Wheeler, người thậm chí còn nhìn thẳng vào camera và mỉm cười, hoàn toàn tự tin vào “sự vô hình” của mình. Chỉ trong vài giờ, anh ta bị bắt. Sốc trước việc bị tóm, Wheeler được cho là đã thốt lên: “Nhưng tôi đã bôi nước chanh mà!” Sai lầm hài hước này đã thu hút sự chú ý của Dunning và Kruger, khiến họ nghiên cứu sâu hơn về sự tự tin thái quá xuất phát từ sự thiếu hiểu biết.
Trong kỷ nguyên của tin giả và mạng xã hội, chúng ta có thể gặp minh chứng về hiệu ứng Dunning-Kruger hàng ngày. Ví dụ, như hội chứng chữa bệnh thần kỳ. Nhiều cộng đồng ở Việt Nam, đặc biệt ở trên mạng xã hội, lan truyền niềm tin vào các phương pháp chữa bệnh “thần kỳ” như uống nước lá cây, sử dụng “nước thánh”, hoặc tham gia các buổi “trừ tà” để chữa bệnh mãn tính. Một trường hợp nổi bật ở Đồng Nai (2023) là hàng trăm người đổ xô đến một “thầy lang” tự xưng, tin rằng ông ta có thể chữa ung thư bằng cách uống nước đun từ lá sầu riêng. Thông tin này lan truyền qua các nhóm Zalo và lời truyền miệng, khiến nhiều bệnh nhân bỏ điều trị y khoa chính thống. Theo Sở Y tế Đồng Nai, ít nhất 20% bệnh nhân ung thư trong khu vực trì hoãn hóa trị vì tin vào phương pháp này, dẫn đến bệnh nặng hơn và tử vong. Đám đông thiếu hiểu biết về y khoa nhưng tự tin vào “giải pháp dân gian” đã gây ra hậu quả đau lòng.
Hoặc như trong giai đoạn 2023-2024, trào lưu sử dụng “nước ion kiềm” lan rộng ở Việt Nam, đặc biệt tại các thành phố lớn như Hà Nội và TP.HCM. Nhiều nhóm trên mạng xã hội và các hội thảo offline quảng bá rằng nước ion kiềm (được tạo ra từ máy lọc nước đắt tiền) có thể “chữa bách bệnh” như tiểu đường, cao huyết áp, thậm chí ung thư, nhờ “tính kiềm cao trung hòa axit trong cơ thể”. Đám đông, bao gồm nhiều người trung niên và người cao tuổi, thiếu kiến thức về hóa học hoặc y khoa, đổ xô mua máy lọc nước giá từ 20-100 triệu đồng, tin rằng đây là giải pháp thay thế điều trị y tế. Một số người thậm chí bỏ thuốc bác sĩ kê đơn để chỉ uống nước ion kiềm. Hậu quả: Theo báo cáo của Bộ Y tế (2024), hàng trăm bệnh nhân tiểu đường và cao huyết áp ở TP.HCM phải nhập viện cấp cứu do tự ý ngưng thuốc, với tỷ lệ biến chứng tăng 15% ở các bệnh viện lớn. Đám đông thiếu hiểu biết về cơ chế sinh học nhưng tin vào lời quảng cáo, dẫn đến tổn hại sức khỏe và tài chính.
Một ví dụ khác, trong năm 2024, phong trào “tắm rừng” (shinrin-yoku, bắt nguồn từ Nhật Bản) được lan truyền mạnh mẽ ở Việt Nam qua các group trên Facebook và TikTok, với tuyên bố rằng việc đi bộ trong rừng hoặc ôm cây có thể chữa trầm cảm, mất ngủ, và cả các bệnh mãn tính như viêm khớp. Nhiều người dân ở các khu vực gần rừng như Đà Lạt, Ba Vì, hay Cát Bà tham gia các tour “tắm rừng” do các cá nhân tự phong “chuyên gia” tổ chức, với chi phí hàng triệu đồng mỗi chuyến. Họ tin rằng “năng lượng từ cây cối” có thể thay thế trị liệu tâm lý hoặc thuốc men. Tuy nhiên, không có nghiên cứu khoa học nào ở Việt Nam xác nhận hiệu quả chữa bệnh mãn tính của tắm rừng, và nhiều người trầm cảm nặng đã trì hoãn điều trị chuyên môn, dẫn đến tình trạng bệnh xấu đi. Một khảo sát của Đại học Y Dược TP.HCM (2024) ghi nhận 25% người tham gia các hoạt động này bỏ qua tư vấn bác sĩ, gây nguy cơ tự tử cao hơn ở nhóm trầm cảm. Đám đông thiếu hiểu biết về tâm lý học và y học nhưng tự tin vào các phương pháp “tự nhiên”, dẫn đến hậu quả nghiêm trọng.
Có thể nhiều người không biết, hiệu ứng Dunning-Kruger là một công cụ mạnh mẽ của ngành truyền thông tiếp thị trong việc điều khiển đám đông và thao túng tâm lý xã hội. Những kẻ thao túng có thể lợi dụng sự tự tin thái quá của đám đông – vốn thiếu kiến thức chuyên sâu nhưng dễ bị cuốn theo cảm xúc hoặc thông tin bề mặt – để lan truyền ý tưởng, kiểm soát dư luận, hoặc thúc đẩy hành vi tập thể.
Dưới đây là một số phương pháp điển hình, tập trung vào cách tận dụng sự “ảo tưởng năng lực” của đám đông để đạt mục tiêu.
Phương pháp 1: Tận Dụng Ngụy Biện Thẩm Quyền Bất Xứng (Appeal to Unqualified Authority)
Một cách phổ biến để thao túng đám đông là lợi dụng người nổi tiếng hoặc “chuyên gia” ở lĩnh vực này để phát ngôn về vấn đề ở lĩnh vực khác, khai thác niềm tin mù quáng của công chúng vào “thẩm quyền giả tạo”. Đám đông thiếu hiểu biết thường không phân biệt được chuyên môn thực sự, dẫn đến tự tin chấp nhận thông tin sai lệch mà không kiểm chứng. Những kẻ thao túng sẽ sử dụng người mẫu để nói về chế độ dinh dưỡng, bác sĩ để nói về giá điện,kỹ sư điện để nói về lịch sử, nhà sử học để nói về thiên văn và nhà thiên văn học để nói về chính trị. Đám đông mù quáng nghe theo thần tượng của mình và tin tưởng vào sự nổi tiếng của họ mà không hiểu rằng, những vấn đề họ nói nằm ngoài khả năng kiến thức chuyên gia của họ
Phương pháp 2: Lợi Dụng Tin Giả Và Thuật Toán AI Để Khuếch Đại Sự Tự Tin Tập Thể
Một ứng dụng khác là sử dụng tin giả lan truyền qua mạng xã hội và AI để tạo ra “echo chamber” (phòng vang), nơi đám đông thiếu hiểu biết tự củng cố niềm tin sai lầm của nhau, dẫn đến hành động tập thể mù quáng. Những kẻ thao túng tận dụng hiệu ứng Dunning-Kruger bằng cách đẩy mạnh thông tin cảm xúc, khiến đám đông tin rằng mình “hiểu rõ vấn đề” mà không cần kiểm chứng. Ví dụ, hàng trăm ngàn người đã bị lừa đảo qua thông tin giả trên TikTok, khi những kẻ lừa đảo lợi dụng đám đông thiếu hiểu biết về tài chính để quảng bá “đầu tư siêu lợi nhuận”. Người dùng tự tin “biết cách đầu tư” nhờ xem video ngắn, dẫn đến mất hàng trăm tỷ đồng và tạo ra làn sóng đầu cơ ảo.
Phương pháp thứ 3 là Tạo Ra Các “Chuyên Gia Tự Phong” Trong Chiến Dịch Marketing
Trong marketing, hiệu ứng Dunning-Kruger được ứng dụng bằng cách khuyến khích đám đông tự phong mình là “chuyên gia” qua nội dung dễ tiếp cận, dẫn đến lan truyền thông điệp mà không suy nghĩ sâu. Ở Việt Nam, điều này thấy rõ trong các chiến dịch trên mạng xã hội về thực phẩm chức năng không có nguồn gốc rõ ràng. Như đã đề cập ở ví dụ trước về “thực phẩm chức năng trị bệnh nan y”, các công ty marketing lợi dụng đám đông thiếu kiến thức y khoa để tạo ra các “chuyên gia tự phong” trên Facebook, nơi người dùng chia sẻ “kinh nghiệm cá nhân” để bán hàng. Đám đông tự tin “hiểu biết” về sức khỏe nhờ đọc comment, dẫn đến mua sắm mù quáng và thiệt hại sức khỏe.
Nếu kể thêm về các mánh khóe tận dụng hiệu ứng Dunning Kruger trong thao túng tâm lý và điều khiển đám đông thì chắc cả ngày, nhưng thôi hôm nay đến đây đã nhé…
---------------------
Nguồn: Nguyễn Thanh Sơn - Chuyên gia truyền thông
